شکل گیری شخصیت کودک، والدین الگو هستند

والدین ضمن این‌ که مقداری از خصایص خود را به فرزندانشان به طور موروثی منتقل می‌کنند، باید بکوشند شخصیت آن ها را طوری شکل دهند که آنان به آسودگی با محیط اطراف و مردم اجتماع خویش سازگاری بیابند و در زندگی روزمره خود دچار مشکلات اساسی نباشند؛ البته این موضوع حائز اهمیت است که از یک پدر و مادر دارای شخصیت متعادل اجتماعی چنین انتظار می‌رود که فرزند را از مراحل اولیه تولدش چنان پرورش دهند که در تمام مراحل زندگی، دارای شخصیتی انسانی و روحیه متعادلِ روانی باشد.

شخصیت از دیدگاه علم روان شناسی به این شکل تعریف شده است:
شخصیت عبارت است از کل خصوصیات انسان. پس همه افراد در هر سن و موقعیتی دارای شخصیت هستند. به گفته پاره‌ای از روان‌شناسان، شخصیت از ابتدای تولد تا خاتمه عمر در حال شکل گرفتن و تکامل است و به همین دلیل، هیچ‌گاه نمی‌توان از آن به عنوان حالتی ثابت و غیرقابل تغییر سخن گفت.
در رشد و تکامل شخصیت کودک، عوامل زیادی مؤثرند و میزان تأثیر این عوامل به میزان توانایی کودک به درک اهمیت این عوامل در ارتباط آنها با خودش بستگی دارد.
رشد شخصیت در کودک از ۲ سالگی به بعد آغاز می‌شود. در ماه‌های اولیه زندگی یک طفل، رشد چشمگیر شخصیتی او قابل توجه است؛ البته این سرعت رشد در کودکان مختلف، متفاوت است.

کودک شخصیت دارد
انسان خواه خردسال یا بزرگسال، به خود و شخصیت خویش علاقه‌مند است. می‌خواهد همواره مورد احترام دیگران باشد، شخصیت او خواه در محیط خانه یا مدرسه یا اجتماع حفظ شود. این علاقه به حفظ شخصیت در تمام افراد اجتماع دیده می‌شود. شخصیت طلبی جزء ذات هر انسانی است و همه بدان پایبند هستند.
هرگز نباید گمان کنیم که کودکان کم‌ سن، این گونه چیزها را نمی‌فهمند و بدان توجهی ندارند؛ بنابراین باید بپذیریم که کودکان هم به نوبه خود مقام و احترام و شخصیتی دارند و بزرگترها بخصوص والدین باید این شخصیت را محترم بشمارند و در حضور دوست و همکلاسی آبروی او را نبرند و به او توهین و جسارت نکنند.
اسلام نیز در جمع قوانین خود شخصیت و احترام همه مسلمانان بخصوص کودکان را محفوظ داشته است. در بسیاری از روایات اسلامی به بزرگسالان تاکید شده است که شخصیت کودکان را رعایت کنید و هرگاه که بتوانید باید شخصیت کودکان را رشد و تعالی بخشند.
بزرگسالان باید در رفتارشان با کودکان دقیق باشند و بکوشند شخصیت فرزندان را رعایت کنند و نباید به عناوین گوناگون آنان را بکوبند یا پرده‌دری کنند و با نگهداشتن حیثیت و مدارا کردن در پرورش و تربیت آنان، گام‌ های مؤثری بردارند.
 
کودکت را بشناس
کودک شما از ۳ تا ۴ سالگی دیگر یک شخصیت جداگانه است. چیز های مورد علاقه و خاص خودش را دارد. روز به روز شخصیت او رشد می کند و کامل تر می شود. در این سن او کم کم می تواند بهتر از کلمات استفاده کند و احساسات خود را بهتر بیان می کند. به همین علت هم رفتار های پیش بینی نشده و قشقرق هایش کمتر می شود.
البته هنوز هم خلق و خوی او از یک لحظه تا لحظه بعدی فرق می کند ولی او دیگر می تواند به شما بگوید که از چه چیزی دلخور و یا عصبانی شده است. از همین سن و سال است که شما می توانید شخصیت خاص او را متوجه شوید و اگر فرزند دیگری هم داشته باشید می توانید تفاوت های آنها را از هم تشخیص دهید.
با این حال به یاد داشته باشید که شخصیت کودک ۳ تا ۵ ساله هنوز در حال رشد و تغییر است و شما می توانید به شکل گیری جنبه های مثبت در شخصیت فرزندتان در همین سن و سال کمک کنید.
در این باره می توانید به توصیه های متخصصان توجه کنید:
از ۳ تا ۵ سالگی شخصیت فرزند شما رو به تکامل است. مثلا کودک تان هنوز دارد یاد می گیرد که راحت تر احساسات و افکار خودش را در قالب کلمات به دیگران توضیح دهد. در همین سال ها است که فرزند شما یاد می گیرد که خودش را کنترل کند. و سعی می کند کمتر به شما و دیگران تکیه کند و سعی می کند مستقل باشد و روی پای خودش بایستد.
او یاد می گیرد که چگونه خودش را در مواقع هیجان، ترس و عصبانیت آرام کند و کم کم بیشتر به اطراف توجه می کند و کمتر واکنش های هیجانی نشان می دهد.

پدر و مادرها الگو هستند
اگر پسری صاحب پدری با شخصیت، مؤمن و اندیشمند و اجتماعی باشد و اگر مشاهده کند که همه به خاطر مقام والا و سجایای اخلاقی که در پدرش مشاهده می‌شود به او احترام می‌گذارند، بدون شک او نیز سعی خواهد کرد همسان پدر شود. دخترها نیز به همین ترتیب هستند. آن ها بسیاری از کارهای مادرشان را تقلید می‌کنند و مادری هم که دارای رشد شخصیتی مناسب و خوبی باشد دخترش نیز فردی همچون او خواهد شد؛ البته تأثیری را که محیط و توارث در رشد شخصیتی دارد نباید از یاد برد.
تجربه نشان داده است بچه‌ای که پدر و مادرش، آدم‌های بسیار خوب با محبت، پرهیزگار و مورد احترام جامعه بوده‌اند، وقتی در محیط بد و نامناسب بزرگ شده‌اند، تمام صفات خوب ایشان را از یاد برده و در عوض آن چه را از اطرافیان آموخته بودند در زندگی خود ملاک عمل قرار داده و به کار گرفته‌اند. این نکته حائز اهمیت است که کودک در مرحله سنین آغازین و تا رسیدن به مراحلی از تکوین و رشد شخصیت همچنان پدر و مادر و معلم خود را الگو و نمونه برای عمل خود قرار خواهد داد.
 
راه های تقویت فرزندان‌
بسیاری از والدین پیوسته می‌پرسند رفتار مناسب با کودک خود چگونه باید باشد تا شخصیت به طور مثبت در او رشد و نمو کند. در اینجا ما مواردی را که الهام گرفته از احادیث ائمه طاهرین علیهم السلام و گفته‌ های روان‌شناسان است فهرست وار مطرح نموده تا با اتکاء به مکتب پربار اسلام در رشد صحیح شخصیت کودکان خود، توفیق حاصل کنیم.

احترام گذاشتن‌
اساسی‌ترین و ثمربخش‌ترین راه برای رشد شخصیت کودک و برخورداری از استقلال فکری و اعتماد به نفس در زندگی، احترام به اوست، کودک از وقتی قدم به دنیا می‌گذارد، با اولین محیط اجتماعی یعنی خانواده رو به‌ رو می‌شود. او بتدریج با اعضای این جامعه یعنی پدر و مادر، برادر و خواهر آشنا می‌شود.
اگر کودک از ابتدا احساس کند که در این محیط اجتماعی کوچک، احترام افراد محفوظ است، توهین و تحقیر و جسارت در کار نیست، بزرگ‌تر به کوچک‌تر و کوچک‌تر به بزرگ‌تر احترام می‌گذارد کم کم علاوه بر این‌ که اهمیت احترام گذاشتن را درک میکند، خود‌ به ‌خود انسانی محترم و با شخصیت نیز بار خواهد آمد.
اگر می‌خواهید فرزندتان به شما توهین نکند، باید شما نیز به او توهین نکنید. متأسفانه بسیاری از پدران و مادران از این نکته غافلند و توقع دارند فرزندشان کاملاً احترام آنان را نگه دارد، در حالی که خود هرگز به فکر احترام و شخصیت او نیستند. دائم او را سرزنش و تحقیر می‌کنند و در برابر دوست، همکار و همکلاسی‌ا‌ش کوچکش می‌کنند. باید بدانیم آنچه به کودک می‌دهیم همان را پس می‌گیریم.

واگذاری امور کوچک‌
کودک نیز مانند دیگران دوست دارد در خانه و محیط‌های دیگر، خود را عضوی فعال و مؤثر احساس کند. او از طفیلی بودن و سربار جامعه بودن بدش می‌آید، از این رو بایستی بخصوص در محیط خانه برای او هم حسابی باز شود، به او نقشی داده و مسوولیتی به عهده اش بگذارند تا از این طریق احساس شخصیت کند و خود را بیاثر نبیند.
از این رو لازم است پدران و مادران محترم در محیط خانه بعضی کارهای ساده و جزیی را به کودکان خردسال واگذار کنند و از آنان مسوولیت بخواهند.
این عمل نقش مؤثری در احساس شخصیت کودکان دارد، آن ها را متعهد و مسئول بار خواهد آورد و در امور زندگی ورزیده می‌سازد و به ترتیب در مسئولیت‌ های بالاتر نقش بهتری ایفا می‌کند و تجربیات خود را به کار می‌اندازد.
رعایت ادب‌ برخورد مؤدبانه با فرزندان اگر چه کم سن باشد نقش مهمی در رشد شخصیت و احترام فرزندان دارد. متأسفانه بسیاری از پدران و مادران از این نکته غافل هستند، و بویژه در کلام، ادب را در قبال فرزندان خود رعایت نمی‌کنند.
به پدران و مادران محترم که خواهان عزت و سربلندی فرزندان خود هستند، سفارش می‌کنیم با کودک خود همانند شخصی محترم و دوستی واقعی برخورد کنید، با او با کمال ادب سخن بگویید، هنگامی که می‌خواهید خطا و اشتباهی را تذکر بدهید، سعی کنید با نرمی و ملاطفت بیان کنید، چرا که در این صورت حرف شما تأثیر بیشتری خواهد داشت.
در حضور دیگران هرگز کودک خود را توبیخ نکنید، و به این وسیله او را گرفتار عذاب روحی نکنید، از به کار بردن الفاظ رکیک و زشت جداً خودداری کنید؛ چرا که این روش نه تنها شخصیت و احترام خود شما را نابود می‌کند، بلکه علاوه بر آن کودک را نیز انسانی پست و زبون و لاابالی بار خواهد آورد.
 
لباس مناسب و زیبا بخرید
از دیگر عوامل مؤثر در رشد و تکامل شخصیت کودک، چگونگی پوشاک را باید نام برد. لباس‌ های زیبا و رنگینی که بزرگسالان می‌پوشند، برای کودک خردسال بسیار جالب و فریب‌ انگیز است و او آرزومند است هرچه زودتر از همان لباس‌ها بپوشد. چنان‌ که وقتی کودک لباس و کفش نو می‌پوشد، فوراً به اطرافیان خود می‌گوید: «نگاه کنید کفش من تازه است و…» اگر کودک لباس جالب و مقبول بپوشد در میان دوستان خود مورد تقدیر و تحسین قرار خواهد گرفت و در نتیجه احساس برتری خواهد کرد و همین احساس و تصور در رشد و تکامل شخصیت کودک تأثیر خواهد داشت.
والدین توجه کنند همواره برای فرزند خود پوشاکی تهیه کنند که مورد علاقه او و پذیرش همسالانش باشد، نه این‌ که صرفا خودشان دوست داشته باشند.

نام نیک برای کودک‌
روان شناسی می‌گوید: «نامی که هنگام تولد یا بعداً بر کودک گذاشته می‌شود، ممکن است خطر روانی برای او داشته باشد» این اصل تنها نام واقعی کودک را شامل نیست، بلکه لقب یا نامی که والدین و اطرافیان کودک از راه محبت به او می‌دهند. اگر حوریه را حوری یا حسین را حسی بنامند، همان تأثیر روانی را خواهد داشت. از این رو، بهتر است نام کودک را از میان نام‌ های معمولی و رایج هر جامعه و فرهنگ آن انتخاب کرد.
کودکی که نام و لقب خود را بپسندد همواره احساس برتری خواهد کرد و بر عکس اگر از نام و لقبش خشنود نباشد، شرمسار و ناراحت خواهد شد و این هر دو احساس در چگونگی رشد شخصیت کودک مؤثرند.
 
مشورت و نظرخواهی‌
کودکان و نوجوانان نیز همانند بزرگترها دوست دارند در امور مربوط به خودشان با آنان مشورت شود و آنان نیز نظر بدهند. این کار خود موجب می‌شود آنان احساس شخصیت بیشتری کنند و برای نظر و رای خود ارزش و ارجی قائل باشند. خوب است والدین از این نکته غافل نباشند و حتی بدون درخواست کودک، خود به این کار اقدام کنند و از این راه به کودک خود شخصیت بدهند.
پس از مشورت و نظر خواهی نیز حتی الامکان نظر فرزند را عملی کنند و برای عقیده او احترام قائل باشند و اگر هم نظر ناصحیحی داشت. با کمال ملاطفت و مهربانی او را متقاعد کنند.
و یا این‌ که وی را کاملاً متوجه اشتباه فکر و پیامد هایی که در انجام نظر اوست، بکنند که هم او تجربه کافی به دست آورد و هم این‌ که در گفتار های آینده خود تأمل بیشتری به خرج دهد. اما اگر بدون دلیل و آگاهی او را بکوبید، حتماً آثار مختلفی از جمله حقارت در او تجلّی خواهد کرد، طبیعی است که این برخورد ثمرات سوء در آینده خواهد داشت.
 
عدالت در رابطه با کودک‌
فرزندان باید طعم عدالت را بچشند و خوبی عدالت را لمس و احساس کنند که عدالت لازمه زندگی و جامعه است. حتی در کوچکترین امور هم باز اجرای عدالت لازم است.
 
وفای به عهد به کودک
کودک به دلیل آن که تمام خواسته‌ های خود را از طریق والدین قابل تحقق می‌داند و به آنان بشدت متکی است، اعتماد و توکل او بر پدر و مادر خواهد بود. یکی از عواملی که می‌تواند این اعتماد را پیوسته حفظ کند و مایه قوت شخصیت و ثبات کودک باشد، این است که در عهد و پیمان خود با کودکان (حتی سخنی که می‌دانند) وفادار باشند. و هیچ‌گاه با فرزند خُلف وعده نکنند و رفتارشان خلاف گفتارشان نباشد.

آشنا کردن کودک با سختی ها
امام موسی بن جعفر (ع) فرموده است: «بهتر است طفل در کودکی با سختی و مشکلات اجتناب ناپذیر حیات که قرامت زندگی هستند، روبه‌رو شود تا بردبار و صبور بار آید و در جوانی و بزرگسالی اهل استقامت باشد.» دانشمند بزرگ اسلامی خواجه نصیرالدین طوسی می‌گوید: «باید کودک را به سختی‌ها معتاد ساخت از جامه نرم و اسباب راحتی باز داشت، خواب بسیار را اجازه نداد، چه این که مشکلات زندگی فکرشان را قوی می‌کند، علاوه بر این لذتی که از حل مشکل عاید ایشان می‌گردد، بالاترین لذت هاست.»
 
بوسیدن کودک
بوسه از مهم‌ترین نشانه‌ های ابراز علاقه و محبت به کودک است. بوسه هم نشان می‌دهد که والدین درباره فرزندان خود مهربان و دلسوز هستند و فرزندان را از این علاقه و محبت پدر و مادر، آگاه و خشنود می‌کند، و هم درخت مهر را در وجود کودکان ریشه دار می‌کند.
 
رفتار کودکانه با کودک‌
در رابطه با کودک، باید همچون خودش، با او رفتار کنند و مانند خودش با او حرف بزنند؛ زیرا کودک با کودکان و یا انسان‌ های کودک‌ن ما بهتر انس میگیرد و همراه می‌شود.

احترام فرزند
با فرزند باید رفتاری مؤدبانه داشته باشیم و او را اکرام و احترام کنیم. فرزند نباید در خانواده خویش تحقیر شود و مورد بی‌ احترامی واقع شود. تا آن که شخصیتش به طور سالم شکل گیرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: به فرزندان خود شخصیت دهید و آداب نیکو را در آنان پرورش دهید.

سلام کردن به کودک‌
کودک در عین حال که کودک است و بازیگوش؛ اما احترام و توجه را مدنظر دارد و سلام کردن دیگران را به خود با دیده` احترام می‌نگرد.
پیامبر خدا (ص) می‌فرمود: ۵ چیز است که تا لحظه مرگ آن را ترک نمی‌کنم. یکی از آن ها سلام گفتن بر کودکان است. در انجام این رفتار مراقبت دارم تا پس از من به صورت یک سنت میان مسلمین بماند که به آن عمل کنند.