تعطیلات عید نوروز، پنج مشکل کودکان

عصرایران: بچه‌ها معمولا تعطیلات نوروزی را مغتنم می‌شمارند تا از روال عادی و قوانین لازم‌ الاجرایی که والدین برای آنها در نظر گرفته‌اند فرار کنند. شاید همین حالا آهی بکشید و روزهای تعطیل نوروز پارسال و اعصاب خوردی‌های‌تان را مرور کنید: «علی، صاف بشین!… پاتو نگذار رو میز!… یک دونه شیرینی بردار!… مریم، سلام کن… چرا پسته‌ها را از توی آجیل جدا می‌کنی؟ و…» دکتر میترا حکیم‌شوشتری، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودکان راه‌حل‌هایی را برای حل این مشکلات پیشنهاد کرده که در ادامه می خوانید.

مشکل ۱: کودک می‌خواهد تا دیروقت کنار مهمان‌ها یا پای تلویزیون بیدار بماند.
راه‌حل: از آنجایی که وقتی برنامه غذا خوردن و یا خوابیدن بچه‌های نوپا و خردسال به هم می‌ریزد و از حالت معین روزانه خارج می‌شود، آنها بدقلقی و بهانه‌گیری می‌کنند، لذا توصیه می‌کنم همواره تلاش کنید برنامه روتین ساعت غذا خوردن و خواب و بیداری آنها در سفر یا ایام تعطیلات به هم نخورد وگرنه شرکت شما در جمع دوستان و مهمانی‌ها به دلیل رفتارهای نامناسب و جیغ و داد کردن او به مشکل برمی‌خورد.

از صاحب‌خانه بخواهید به شما اجازه دهد قبل از ساعت ناهار یا شام و دقیقا همزمان با ساعتی که همیشه به کودک‌تان غذا می‌دادید، کودک‌تان را سیر کنید. در غیر این صورت، بعضی از بچه‌ها هستند که به دلیل گرسنگی و افت قندخون بهانه‌گیری‌هایی می‌کنند که قطعا شما را در جمع، شگفت‌زده خواهند کرد و از آبروریزی پیش آمده بسیار ناراحت خواهید شد.

در مورد کودکانی که بزرگ‌تر هستند، می‌توانید اجازه دهید در کنار بقیه غذا بخورند و یا ساعت خواب‌شان تا حدی از نظم قبلی خارج شود. در مورد این بچه‌ها، بهتر است سخت‌گیری نکنید و در صورت تمایل کودک اجازه دهید مدت زمان بیشتری را بیدار بمانند، خصوصا در این رفت و آمدها که کودکان فامیل دوست دارند زمان بیشتری را با هم بازی و سپری کنند. منتها باید دقت کنید هر چه به پایان تعطیلات نزدیک می‌شویم، بچه را به برنامه روزانه و نظم قبل از تعطیلات عادت دهید تا پس از پایان تعطیلات برای از خواب برخاستن و مدرسه رفتن دچار مشکل نشود.

مشکل ۲: کودک در مهمانی‌های عید، شیطنت می‌کند و دستورات شما را اجرا نمی‌کند.
راه‌حل: در مورد رفتارهای ناصحیح کودکان که در مهمانی‌ها و دید و بازدیدها دیده می‌شود، باید بگویم که هر والدی از موارد شیطنت‌های فرزند خود آگاه است. به همین دلیل والدین، قبل از رفتن به مهمانی باید رفتار درست را به فرزند خود یادآوری کنند. اگر کودک شیطنت زیادی در رفتار و کردارش دارد، بهتر است زمان مهمانی را کوتاه کرد چون هر چه زمان مهمانی طولانی‌تر شود، بچه‌ها فرصت بیشتری برای شیطنت و بدرفتاری پیدا می‌کنند.

در مورد کودکان خردسال، بهتر است والدین وسایل بازی مورد علاقه کودک را به همراه او به مهمانی ببرند تا بتوانند کودک را در محیط جدیدی که وارد شده است، سرگرم کنند. نکته مهم برای کنترل کودکان این است که والدین در طی مهمانی، بچه را به حال خودش رها نکنند و ارتباط خود را با کودک حفظ کنند تا بتوانند قبل از به وجود آمدن مشکل، از آن پیشگیری نمایند، نه اینکه پس از بروز مشکل به سراغ کودک بروند، او را تنبیه و سرزنش کنند و یا بچه را مجبور به عذرخوهی کنند.

بهتر است اگر کودک در معرض دید شما نیست، هر از چند گاهی به بهانه دادن یک خوردنی به او یا به دست‌شویی بردن، به او سر بزنید. با این رفتار والدین هم می‌توانند شیطنت‌ها و رفتارهای نادرست کودک‌شان را شناسایی کنند و هم اینکه، کودک می‌فهمد که توسط والدین تحت نظر است. والدین می‌توانند قبل از رفتن به مهمانی به بچه‌ها یادآوری کنند که رفتار آنها را تحت نظر دارند و در صورت رفتار درست، پس از پایان مهمانی، جایزه‌ای دریافت خواهند کرد و در صورت عدم رفتار صحیح و مؤدبانه، جریمه‌ای برای آنها در نظر گرفته خواهد شد.

والدین برای اینکه در اجرای این رفتار موفق باشند و بتوانند نتیجه درست در تربیت کودک خود را ببینند، باید به چند نکته مهم توجه کنند. اول آنکه جایزه‌ای که به کودک وعده می‌دهند، در صورت انجام رفتار صحیح کودک، بلافاصله به او بدهند و دادن جایزه را به تاخیر نیندازند تا کودک به درستی قراری که با او گذاشته‌اند، اعتماد کند. دوم آنکه در انجام این رفتار قاطع باشند. معمولا دیده می‌شود که کودکانی که در برابر رفتار قاطع والدین خود قرار می‌گیرند، چه از جهت پاداش و یا مجازات، به خوبی به تامین رضایت والدین پاسخ می‌دهند.

سومین نکته اینکه والدین برای اجرای این رفتار باید درخواست خود را به‌طور مشخص و واضح به کودک بگویند و به صورت جزیی نکات لازم را به او گوشزد کنند. در اجرای این قرار، والدین باید نکات مثبت رفتاری را به کودک خود یادآوری نمایند و رفتارهای زشت او را گوشزد نکنند.

مثلا نگویند «اگر سر و صدا نکنی» بلکه بگویند «اگر آرام و متین باشی». با یادآوری رفتار زشت و نادرست کودک، والدین خود را در معرض تهدید کودک قرار می‌‌دهند و کودک متوجه می‌شود که والدین از این رفتار او ناراحت می‌شوند. والدین بهتر است انجام رفتار مثبت را مستحق دریافت پاداش و انجام ندادن آن را موجب جریمه و مجازات برای کودک در نظر بگیرند.

مشکل ۳: روش‌های مختلف پاداش و تنبیه را اجرا می‌کنید اما نتیجه نمی‌گیرید.
راه‌حل: آن والدینی که از انجام این رفتار به نتیجه‌ای نرسیده‌اند، معمولا این رفتار را به درستی اجرا نکرده‌اند. معمولا این والدین فقط بخش تهدید و مجازات این رفتار را اجرا می‌کنند و براساس یک ضابطه و قانون، قبل از رفتن به مهمانی موارد لازم را به فرزند خود گوشزد نکرده‌اند، بلکه در طی مهمانی با حرکات دست و چشم، فقط کودک را تهدید می‌کنند. گاهی اوقات هم با به تعویق انداختن جایزه‌ای که به کودک وعده داده‌اند، باعث سلب اعتماد کودک نسبت به خود می‌شوند یا جریمه‌ای که برای کودک از طرف والدین در نظر گرفته شده است، به علت گریه و التماس‌های کودک، اجرا نمی‌شود. این رفتار و ارفاق والدین باعث زیر سوال رفتن قاطعیت آنها نزد کودک می‌شود و کودک به این موضوع پی می‌برد که با اجرای ترفندی مثل گریه کردن می‌تواند از زیر بار جریمه فرار کند.

گاهی اوقات هم جریمه در نظر گرفته شده آن‌قدر طولانی‌مدت و زیاد است که عملا تاثیر خود را از دست می‌دهد. والدین به این نکته مهم باید توجه داشته باشند که تنبیه زمانی موثر است که کوتاه‌مدت، ویژه و برای یک رفتار خاص باشد. این مجازات باید کاملا قابل اجرا باشد تا توسط کودک درک شود.

برای موثر بودن رفتار پاداش و مجازات و اصلاح رفتارهای ناصحیح کودک، باید رفتار او به صورت جزیی مورد بررسی قرار بگیرد زیرا بررسی کلی رفتارهای کودک در یک مدت زیاد و ارزیابی طولانی‌مدت کودک، هیچ تاثیری در تغییر رفتارهای نادرست کودک نمی‌گذارد.

در روان‌پزشکی مبحثی به نام درک از مرکز کنترل مطرح است، یعنی در رفتاری که یک فرد انجام می‌دهد، چه‌قدر رضایت‌مندی خود شخص در انجام آن رفتار دخیل است و چه‌قدر به خاطر عوامل و محرک‌های خارجی است. والدین نباید به کودک خود این حس را منتقل کنند که تمام رفتارهای تو به خاطر محیط خارجی است و هیچ چیزی در درون تو ارزشمندی رفتارهای خوب تو را تایید نمی‌کند و تو تلاش می‌کنی تا موجبات رضایت افراد دیگر را فراهم نمایی. وقتی کودکی به مدت طولانی تحت ارزیابی قرار می‌گیرد، به این حس دچار می‌شود. برخی از کودکان هستند که حاضرند برای حفظ دیگر هم‌سالان در کنار خودشان هر کاری انجام بدهند، حتی حاضرند از حق خود بگذرند تا اطرافیان خود را راضی نگه دارند.

این نوع رفتار کودکان خطرناک است چون در بزرگسالی روی شخصیت فرد‌ آثار بسیار نامطلوب می‌گذارد. اگر کودک شما در برابر اجرای مجازات مقاومت می‌کند و یا با اجرای یک ترفند مخصوص قصد دارد که شما را از اجرای تنبیه در نظر گرفته شده منصرف کند، شما باید برای مقابله با این نوع رفتار کودک خود، قبل از اجرای جریمه، یک جریمه نیز برای این مقاومت او در نظر بگیرید. والدین توجه داشته باشند که تعیین یک جریمه در زمان وقوع رفتار نادرست کودک، فایده‌ای در تربیت او ندارد. تنبیه و تشویق زمانی ارزشمند است که کودک احساس کند، این به منزله یک قانون قبلی است که اجرا می‌شود، یعنی والدین باید قبل از آنکه رفتار نادرست از کودک‌شان سر بزند، این قانون را معین کرده باشند.

مشکل ۴: کودک در مقابل مهمانان رفتاری غیرمنتظره و دور از ادب انجام می‌دهد!
راه‌حل: اگر کودک شما، یک رفتار غیرمنتظره نادرست انجام داد، هیچ‌گاه او را در انظار دیگران تحقیر، سرزنش و یا تنبیه نکنید. به او بگویید: «این رفتار تو شایسته و پسندیده نبود و چون دفعه اول بود که این کار زشت را انجام داده‌ای فکر می‌کنم، ندانسته بود و از زشتی این کار خود آگاه نبوده‌ای. از تو می‌خواهم دیگر این رفتار را انجام ندهی». اگر والدین شاهد تکرار این رفتار بودند، طبق همان برنامه تشویق و تنبیه، دوباره باید برنامه‌ریزی انجام دهند. نکته دیگر در اصلاح رفتارهای کودک این است که والدین باید رفتارها و اشتباهات خفیف کودک خود را نادیده بگیرند و از کنار آن بی‌توجه بگذرند.

گاهی اوقات کودکان خردسال از کلمات زشتی استفاده می‌کنند که معنی آن را نمی‌دانند. در این مواقع بزرگ‌ترها باید به آن رفتار کودک بی‌توجهی کنند، انگار هیچ حرفی نشنیده‌اند. این بهترین روش برای حذف این‌گونه رفتارهایی است که از سر کودکی از فرزند شما سر می‌زند.

والدین نباید تمام رفتارهای کودک‌شان را مورد ارزیابی قرار دهند و دایم بگویند «این کار را بکن»، «این کار را نکن» این نوع رفتار والدین باعث می‌شود که کودک کم‌کم نسبت به این کلمات بی‌توجه شود، درست مثل ضبط‌صوتی که در خانه روشن است، به صحبت‌های والدین توجه نمی‌کند. آن زمان والدین در برابر مشکلات بزرگ‌تر و اصلاحات مهم رفتاری موفق نمی‌شوند چون امر و نهی‌های آنها برای کودک‌شان تکراری شده است. باید به این نکته توجه کرد که تمام انسان‌ها جایز‌الخطا هستند و باید رفتارهای اشتباهی که انجام می‌دهند، را بپذیرند.

والدین نباید برای بروز هر اشتباه رفتاری یا کرداری، کودک خود را وادار به عذرخواهی کنند. این نوع رفتار باعث می‌شود که کودک برای انجام رفتارهای معمول هم دچار هیجانات منفی شود و با عذاب آن را انجام دهد.

مشکل ۵: کودک حاضر نیست اسباب‌بازی‌هایش را به بچه‌های مهمان بدهد تا با آنها بازی کنند.
راه‌حل: بچه‌ها تا سن  پنج سالگی همه چیز را مال خود می‌دانند و این یک حس طبیعی است. والدین باید به کودک خود بگویند: «این وسایل بازی مال تو است و حالا که قرار است بچه دیگری به عنوان مهمان به اینجا بیاید، بهتر است این اسباب‌بازی‌ را دور از چشم او قرار دهی، تا مجبور نشوی، آن را به وی بدهی. اگر تو اسباب‌بازی‌هایت را به او بدهی تا بازی کند، دفعه بعد هم که ما به خانه آنها برویم، شما می‌توانید با اسباب‌بازی‌های او، با هم بازی کنید.» والدین باید بدانند کودک نسبت به وسایل خود، احساس دارد و آنها نباید با تعارف بی‌جا موجب ایجاد حس ناامنی برای کودک خود شوند.